Ons lid Rindert Brouwer en dé stuwende kracht achter de buitenlandse activiteiten van de Terebinth bezocht de Baltische staten en de begraafplaatsen aldaar. Hij bezorgde ons, in feuilletonvorm, de neerslag van zijn ervaringen.
Feuilleton deel 1
INLEIDING: NON OMNIS MORIAR
Non omnis moriar, ik zal niet helemaal sterven. Deze tekst staat op de poort en op een grafmonument van de St. Bernhardbegraafplaats in Vilnius. Het was slechts één van de begraafplaatsen die wij bezochten tijdens een rondreis door de Baltische Staten: Estland, Letland, Litouwen.
Estonia, Latvia, Lietuva
Wie verre reizen doet, kan veel verhalen.
Nu zijn de Baltische Staten niet ver, als je het vliegtuig neemt, slechts een paar uurtjes vliegen. Maar als je niet wilt vliegen en twee dagen moet reizen, waarvan het laatste lange stuk over slechte Poolse binnenwegen, dan is Vilnius best ver.
Kun je dan ook veel verhalen? Als je je alleen beperkt tot het stedelijk schoon en vertier van steden als Vilnius in Litouwen, Riga in Letland en Tallinn in Estland, heb je al een behoorlijk repertoire aan verhalen over stijlen, kunst, architectuur, terrasjes en nog een beetje Oost-Europese sfeer. Als je je echter ook verdiept in het denken over leven en dood en hoe men daarmee omgaat in de Baltische Staten, wordt je arsenaal aan verhalen nog groter.
De beschrijving van wat er in de steden te zien is en wat er zich afspeelt is ruimschoots te lezen in reisgidsen, die in toenemende mate verschijnen, nu de Baltische Staten zijn toegetreden tot de Europese Unie en hard op weg zijn te verwestersen.
kapinės, kapi, kalmistu
De funeraire cultuur is, ook in de Baltische Staten, een ondergeschoven kindje. De schaarse informatie over begraafplaatsen moet je bij elkaar schrapen en deze is dan meestal alleen maar beschikbaar in de landstaal. De moeilijkheid doet zich dan voor dat het Litouws, Lets en Estisch niet alleen onderling enorm verschillen, maar dat ze ook nog eens behoren tot taalgroepen, die nauwelijks connecties hebben met de ons bekende talen. Want wie bedenkt dat kapinės, kapi en kalmistu begraafplaats betekent in respectievelijk het Litouws, Lets en Estisch? En als je dan al een boek vindt over een begraafplaats in Vilnius, is dat geschreven in het Pools! En dan heet een begraafplaats ineens weer cmentarz. De toeristenbureaus kunnen je ook niet verder helpen en kijken je aan alsof je de Dood zelf bent. Het verst kom je met het kopen van een goede stadsplattegrond en een overzicht van het openbaar vervoer.
Dat alles betekent dat de verhalen over de begraafplaatsen in de Baltische Staten veelal zijn opgetekend uit eigen waarnemingen, waarbij een kleine studie vooraf van de voorgeschiedenis van het land en zijn religieuze voorkeur ook een handje helpt. Uit het grote aanbod van begraafplaatsen moet je dan wel de meest interessante kiezen, maar daarin wil een stadsgids nog wel eens een goede suggestie doen.
Het betekent ook dat je in de tekst van een bepaalde begraafplaats nog al eens een speculatie zult tegenkomen, omdat het juiste antwoord niet te vinden was.
Iets anders wat opvallend was, was de enorme snelheid waarmee de Sovjetgeschiedenis was weggepoetst. Dit gold niet alleen voor het straatbeeld, waar de grote standbeelden van Lenin of andere Sovjetgroothe(l)den al snel waren neergehaald, maar ook op de begraafplaatsen, waar het accent zeer duidelijk verschoven was naar de eigen helden.
Wie beroemdheden wil spotten op de begraafplaatsen in de Baltische Staten, zal zich eerst grondig moeten verdiepen in de geschiedenis van het gebied, van kunst, cultuur, literatuur en politiek. Natuurlijk zijn er beroemdheden, elk volk heeft zijn helden. Maar een gebied dat zolang op de grens van de geschiedenis heeft verkeerd, heeft geen internationale beroemdheden voortgebracht, wel lokale en nationale.
Maar is het niet mooier je te verdiepen in een algemeen overzicht van de begraafcultuur dan je te richten op de vaak simpele steentjes van nationale helden? Of je te vergapen aan megalomane grafmonumenten van voor ons totaal onbekenden? Of ontroerd te raken door de liefdevolle aandacht en verzorging van nabestaanden, waarmee zij de tuintjes van hun geliefde doden wieden?
In Vilnius moet je, zelfs letterlijk, rondstruinen over de begraafplaatsen, je een weg banen door het hoge gras, maar ook niet vergeten een aantal van de vele kerken in de stad binnen te gaan om te ontdekken, waarom de begraafplaatsen zo verwilderd zijn en verwaarloosd lijken. Men kan in de kerk terecht om Jezus van het kruis te bidden en de zieltjes uit het vagevuur te verlossen, want Litouwen is een katholiek land. Dan is bidden in de kerk veel directer dan hetzelfde doen op de begraafplaats, de doden lopen toch niet weg.
Letland is voornamelijk evangelisch-luthers en hoewel ook Estland zegt luthers te zijn, beroemt het zich erop een van de meest ongelovige volken van Europa te zijn; slechts 23 % van de bevolking zegt een godsdienst aan te hangen. In Riga en Tallinn moet je de begraafplaatsen op zaterdag bezoeken. Zaterdag is poetsdag, dan moet alles op orde gebracht worden voor het weekend en de nieuwe week. Dat gebeurt waarschijnlijk ook binnenshuis en binnenkamers, maar zeker op en in de ‘kamertjes’, de familiegrafveldjes, van de begraafplaats. In Riga worden de kamertjes omgeven door hegjes, in Tallinn op de
oude gedeeltes door hekjes en op de nieuwe gedeeltes door betonnen banden, waarbinnen
het familiegraf als een keurig aangeharkte zandbak ligt.
Wordt vervolgd. Volgende keer: Litouwen - Vilnius
Rindert Brouwer
[email protected]
© Atelier ‘Terre aarde’
tekst: Rindert Brouwer
foto’s: Jeannette Brouwer & Rindert Brouwer
Wie niet kan wachten op de volgende verhalen: ik heb inmiddels alle verhalen en gegevens verwerkt tot een boekje van 52 bladzijden, met 65 foto’s (zwart-wit).
Het boekje NON OMNIS MORIAR. Begraafplaatsen in de
Baltische Staten is te koop voor
€ 7,50. Ofwel incl. verzendkosten: Nederland € 9,00; België € 10,00