Mark Sweertvaegher en ikzelf trokken het verlengde weekend van 15 augustus richting Veenhuizen op werkbezoek bij Pieke van Doorn, de eigenaresse van het graftrommelmuseum.
Het was ver maar de 370 kilometer afstand hield ons niet tegen!

 

Het eerste wat we zagen toen we het grondgebied van Veenhuizen binnenreden was een toeristi-sche gevangenisbus… Ja, in het verleden werden hier de koloniën van Weldadigheid gesticht door ene Generaal van den Bosch, waar ook Wortel en Merksplas toe behoren.
M.a.w., als je hier terechtkwam had je iets uitgestoken of je was landloper en je moest heropgevoed worden.
De kolonie bestond uit 3 gestichten, nu heeft Veenhuizen 2 moderne gevangenissen waarvan een gevangenis wordt verhuurd aan de Noorse Justitie. Sindsdien wordt dit ook beschouwd als Noors grondgebied!

 

Enfin, genoeg geschiedenis want we kwamen eigenlijk om te werken én gewerkt hebben we!

 

Kort na de middag maakten we kennis met Pieke en na een korte bespreking van foto’s en onze krans werden we zonder pardon aan het werk gezet.

Allereerst werd het hoopje oud ijzer ontleedt en daaruit leerden we dat de krans werd opgebouwd uit groepjes bladeren van twee, drie of vier stuks met onderaan de zwaartepunten.
Toen gingen we de laspunten tellen en kwamen we tot de ontdekking dat we amper een drietal blaadjes te kort kwamen!
Vorige zomer echter, hadden Jos Donny en ikzelf alle blaadjes met een borstel proper gemaakt. Elk blaadje en afgebroken stukjes apart in zakjes gestopt en bleven al die tijd met de schrik zitten omdat we die ooit eens aan elkaar moesten gaan solderen. Niks van, gewoon de afgebroken stukjes links laten liggen en de bladeren gebruiken zoals ze zijn want er is geen mens die het verschil zal opmerken.
Om terug te komen op de ontleding van de krans: aan de hand van de dikte van de ijzerdraadjes ontdekten we perfect waar de bloemetjes hadden vastgezeten. Jammer genoeg zijn we van deze porseleinen bloemetjes wel een aantal kwijtgeraakt.
Geen nood, in april hadden we al een workshop porseleinen bloemen maken en hadden al wat op reserve opgebouwd. Vermits drie verschillende bloemen in de trommel werden teruggevonden houden we ons daaraan en is het de kunst om zo correct mogelijk alles weer op z’n plaats te krijgen.
Maar er is natuurlijk een kleurverschil tussen de oude en de nieuwe… Bleek ook weer heel simpel op te lossen want onze mooie nieuwe bloemen werden een nacht in de thee gelegd. ’s Anderdaags verontschuldigde Pieke zich wel dat ze in de groene thee gelegen hadden wegens gebrek aan zwarte thee.
En inderdaad je ziet het verschil niet!
Om zes uur mochten we beschikken en namen op aanraden van Pieke onze intrek in het hotel Bitter en Zoet.
Vroeger hadden alle gebouwen en woningen allemaal een eigen naam en ons hotel is onderge-bracht in een aantal dienstwoningen van het vroegere hospitaalcomplex. Bitter was de naam van de apotheek en Zoet de naam van de dokterspost en wij sliepen in het pand met de toepasselijke naam Toewijding.

 

De tweede dag werden we om 10u00 verwacht en het was alweer werken geblazen. We kregen elk een tak, bladeren, een soldeerbout, tin en we mochten beginnen.

Tijdens de arbeid werden we geëntertaind met de geschiedenis en enkele anekdotes, waaronder het verhaal dat het de inwoners van Veenhuizen verboden werd om de was buiten te hangen. Een ontsnapte gevangene had het wel eens in zijn hoofd kunnen krijgen om de klederen van de was-draad te stelen en zo ongestoord de vrijheid tegemoet te wandelen.
Na de lunch nam Leo, haar echtgenoot ons mee naar zijn werkhuisje en werden onderlegd in het restaureren van de trommels. Zij hadden voor ons een trommel als voorbeeld kunnen bemachtigen want de onze kregen we vanwege de grootte niet in de auto.
Wat leek het weer eenvoudig. Eerst schoonmaken met een bus St. Marc, stukadoorsgaas, auto-plamuur en spatel…

 

Rond zes uur werd er vriendelijk gevraagd of we gingen aanschuiven maar we hadden de hint begrepen. Trouwens we hadden al een afspraak, we kregen namelijk bezoek van Henk Rook en Ella Eefting, twee Terbinthers die op 10 kilometer afstand in Asse wonen.
Wederom werd er die avond uitgebreid over de geschiedenis verteld met de nodige anekdotes, waaronder het verhaal van het warm water.
Hoe dichter je tegen de gevangenis woonde, hoe groter het huis en uiteraard was je dan ook heel belangrijk! Omdat er in de beginjaren geen waterleiding met warm water was, werd er op een cen-trale plaats op maandag, water gekookt. Ja, op maandag was het wasdag.
Dat water werd dan rondgedragen en hoe belangrijker je was, kreeg je niet alleen meer liters maar werd je ook eerst bediend. De minder belangrijken moesten het dan stellen met lauw water.

 

De volgende dag werden we weer om 10u00 bij Pieke verwacht indien we nog vragen hadden, en die hadden we maar zij had die middag alweer een andere afspraak en onze tijd was op.
We mochten nog even graaien tussen de mallen en stansen

 

 

Jammer…

Heel recent hebben wij de 125ste bezoeker mogen ontvangen in ons Museum.
Het doorgeven van onze kennis staat voor op en natuurlijk het redden van de kransen in de vaak zeer slechte trommels die er nog zijn in Nederland.

 

Het Museum is alleen op donderdag open en op afspraak.
Voor meer informatie of om een afspraak te maken kunt u mailen naar,

[email protected].

 

Pieke van Doorn-Witteveen, Veenhuizen Dr. Holland.
Foto's : Lin Verbeemen

De nabestaanden van een 63-jarige vrouw uit Groningen hebben onlangs zelf een graf voor haar urn moeten graven nadat de Nederlandse gemeente Noordenveld was vergeten een delver te regelen.
De begrafenisonderneemster had toevallig een schep in de achterbak van haar auto liggen, waarmee de familie zelf aan de slag kon, meldt de regionale zender RTV Noord. "Dan zak je wel even door de grond."
Op de dag van de bijzetting heeft de familie van de vrouw haar as opgehaald bij het crematorium. Het zat in een ecologische urn, die op termijn vergaat en één wordt met de aarde. "Dat vinden we een mooie gedachte'', zegt de 44-jarige dochter van de vrouw tegen de omroep.

"Toen we bij de begraafplaats aankwamen, stond de begrafenisondernemer ons al op te wachten. 'Ik moet jullie wat vertellen', was het eerste wat ze zei. 'Ze hebben het graf niet gedolven.' Nou, dan zak je wel even door de grond. Ik vind het respectloos."

Rouwproces
De moeder van de vrouw wilde graag in Veenhuizen (provincie Drenthe) begraven worden omdat ze daar is opgegroeid. "Zo'n bijzetting kun je maar één keer doen'', zegt de partner van de dochter. "En het is niet bepaald een dag waar je naar uitkijkt. Het maakt onderdeel uit van het rouwproces, en dat wil je gewoon netjes laten verlopen."

Uiteindelijk moest de familie zelf de schep in de grond steken. "Samen met mijn schoonbroer hebben we een gat gegraven. Na de plechtigheid hebben we het gat ook zelf weer gedicht. Op zich een mooie gedachte, maar daar denken wij toch anders over. Het aanstampen van de grond is toch heel raar als je dat zelf moet doen.''

Excuses
De gemeente Noordenveld heeft inmiddels in een brief haar excuses aangeboden. "Het is een stomme fout en erg emotioneel voor de nabestaanden. Maar we kunnen het niet meer rechtzetten'', zegt verantwoordelijk wethouder Reint-Jan Auwema tegen RTV Noord.

"We zijn gewoon vergeten om een grafdelver te regelen. Heel simpel, maar schrijnend." De gemeente wil er alles aan doen om zulke fouten in de toekomst te voorkomen. De familie krijgt het betaalde geld voor de grafdelver terug.

"Toch, een belletje of een bos bloemen was op zijn plaats geweest", zegt de dochter. "Is de urn op een verkeerde plaats terecht gekomen? Nee. Is het een prachtige begraafplaats? Ja. Maar daar gaat het niet om. Ik had me deze dag heel anders voorgesteld, dit soort dingen mogen gewoon niet gebeuren.''

De Joodse aanwezigheid is van groot belang voor Curaçao. Sefardische Joden verlieten in de 17de eeuw Spanje onder andere naar de vrije Noordelijke Nederlanden. Via Amsterdam kwamen ze in Curaçao terecht waar ze een nieuw leven opbouwden. Anderen trokken naar Zuid-Amerika maar toen Spanje ook daar orde op religieuze zaken begon te stellen staken de Joden de 60 km brede zee tussen Venezuela en Curaçao over om zich vooral in Willemstad te vestigen. Hun handelsinstinct kwam de Nederlanders goed van pas. Het waren de Joden die van Curaçao een bloeiende handelspost maakten in de routes tussen Europa, Afrika en Amerika. Die Joodse gemeenschap heeft prachtige herenhuizen, dé oudste nog gebruikte synagoge ter wereld én een fraaie begraafplaats achtergelaten. De Joodse Begraafplaats ‘Beth Haim’ stond wel in de reisgids dus stond ze natuurlijk met stip op het programma. Maar niets kon ons voorbereiden op het hallucinante schouwspel dat we daar gepresenteerd kregen.
Beth Haim, wat vertaald kan worden als Hoop van Israël, werd gesticht in 1659. De stichtingsdatum valt samen met de aankomst van de eerste Joden op Curaçao. Het eiland was zo’n 25 jaar eerder door de Zeven Provincien veroverd op Spanje. De oudste bekende bijzetting is die van Nunes de Fonseca op 18 januari 1668. Tegen de 18de eeuw maakten Joden de helft van de blanke bevolking uit en werden ze rijk door de handel. De aangroei van de Joodse kolonie en het feit dat Joden niet ontgraven worden, betekende dat de begraafplaats regelmatig werd uitgebreid. Dat gebeurde in 1726, 1750, 1800 en een laatste keer in 1822. In 1726 werd de stenen ommuring gebouwd die vervolgens bij elke uitbreiding vergroot werd. Momenteel is de begraafplaats iets groter dan 1 hectare.

 

In 1826 werd het Casa de Rodeos opgericht. Het is een Sefardische gewoonte om voor de begrafenis zeven keer in processie rond het lichaam van een overledene te lopen voor de teraardebestelling. Zo’n 30 jaar later volgde het Huis van de Cohens. Deze afstammelingen van de priesterklasse mogen geen begraafplaats betreden en voor hen werd een huis net buiten de begraafplaats gebouwd waar ze konden bidden voor hun overleden familieleden.
Van de 5000 graven op de begraafplaats heeft ongeveer de helft een grafteken. De oudste graftekens zijn vervaardigd uit koraal of terracotta. De groeiende rijkdom van de gemeenschap in de 18de eeuw liet toe om Blauwe Hardsteen uit Henegouwen en Carrara-marmer via Amsterdam naar Curaçao te transporteren. Ze werden rijkelijk gedecoreerd met een mix van Joodse en Christelijke symbolen. Naast de traditionele symbolen zijn er verwijzingen naar het beroep van de overledene (vb. een schip voor handelaars), de sociale status, typisch Joodse sterfbedscènes, verwijzingen naar de verhalen uit de Torah, bekende doodssymboliek (skelet, zuil, schedels, …). Tegen de 19de eeuw werden de internationale funeraire modes ook in Beth Haim gebruikt. De epitafen zijn opgesteld in het Nederlands, Engels, Frans, Hebreeuws, Portugees, Spaans en Yiddish en getuigen van de internationale Joodse migratie naar het eiland.
.

Sinds enige tijd volgen we de begrafenis van de Oude Egyptenaar Paneb, uit de 21e Dynastie.  In delen I en II zagen we hoe Paneb gemummificeerd werd, en hoe de begrafenisstoet van zijn woning naar zijn graf trok.  Dat was echter de materiële reis van Paneb’s lichaam.  Deze keer gaan we wat dieper in op zijn spirituele reis.

Tekst en foto’s: Daniël Coninx (2009)

Oude Egyptenaren waren extreem pragmatische mensen. Het Hiernamaals leek als twee druppels water op het leven zoals zij dat kenden (al was het dan wel zonder de dagelijkse ongemakken of problemen). Al vroeg hadden ze begrepen dat het allemaal heel mooi is als ziel naar dat Hiernamaals te gaan, maar wat kan men daar eigenlijk aanvangen zonder lichaam ? Men redeneerde dus dat de Ka (de ziel) niet zonder lichaam kon. Maar als dat lichaam nu dood is, wat dan ? Dan moet dat lichaam dus eerst en vooral goed bewaard worden (vandaar de mummificatie), en ten tweede, moet het weer tot leven gewekt worden. Dat dat onmogelijk is, was hen ook wel duidelijk, maar men maakte dankbaar gebruik van een verschil tussen “levend” in de letterlijke zin, en “levend in het hiernamaals”. Door middel van rituelen werd de mummie weer tot “leven” gewekt, om te kunnen leven in het hiernamaals.

Het ritueel van het Openen van de Mond was voor elk individu het belangrijkste, want door de mond ademt men, eet men en communiceert men. Zonder dit ritueel sterft de mens definitief. Het verbieden van dit ritueel bij de terechtstelling/begrafenis van zware criminelen, was de ergste straf die uitgesproken kon worden. Samen met het afnemen van de naam zorgde het er symbolisch voor dat de misdadiger onbekend, onbemind, en onbestaand verklaard werd. De schuldigen voor de moord op Ramesses III bijvoorbeeld, worden in de processtukken nooit met hun naam aangeduid, maar slechts met “De Kwaadaardige”, “De Vervloekte”, “De Gehate”, enzovoort.

Hoe ging dit ritueel in zijn werk ?
Alleszins niet zoals zovele lokale gidsen in Egypte goedgelovige toeristen proberen wijs te maken. Men brak niet letterlijk met een hamer en een beitel de mond van de mummie open. Eerst 70 dagen al dat meticuleuze werk doen, om dan als een vandaal die mummie zo toe te takelen ? Soyons serieux, hé zeg !
Dit is, reeds in Paneb’s tijd, een millennia-oud ritueel, diepzinnig en fijngevoelig, overgeleverd uit de prehistorie en verfijnd door de eeuwen. Het betreft trouwens niet alleen het openen van de mond, maar van alle openingen in het hoofd (al is en blijft de mond het belangrijkste). Gelukkig heeft ook Paneb deze ceremonie op de wanden van zijn graf laten vereeuwigen, zodat wij, 3.000 jaar later, een duidelijk beeld hebben van hoe dit ritueel verliep. Aangezien het doel van de hele oefening was, de dode weer levend te maken, moesten de gevolgen van de mummificatie (op zijn minst symbolisch) weer ongedaan gemaakt worden. Tijdens het mummificatieproces waren de mond, ogen, oren en neus dichtgemaakt. Die moeten nu weer geopend worden. In Paneb’s geval wordt de Sem-priester (die steeds een priester van Ptah is) bijgestaan door twee andere priesters : één van Toth, de God van het schrift, wetenschap en wijsheid (een belangrijke God voor een handelaar als Paneb), en één van Ma’at, de Godin van het kosmische evenwicht, de rechtvaardigheid en het mededogen. Rijkere burgers hebben soms wel tien priesters voor dit ritueel, terwijl een arme duts het met één moet stellen. Paneb is hiermee tegen de traditie (en tegen zijn zoon) ingegaan, trouwens. Als er al meerdere priesters bij het ritueel betrokken worden, zijn het doorgaans een priester van Osiris (die de overledene symboliseert), en een priester van Horus (die de zoon van de overledene voorstelt). Paneb was echter te verknocht aan Toth en Ma’at, en zijn zoon is niet tegen zijn wensen ingegaan (aangezien dat ongeluk zou brengen), maar gelukkig is hij er allerminst mee. Dat hij, als zoon, op deze wijze “gepasseerd” wordt, is een blaam die velen zich nog lang zullen herinneren, en zal een sterke invloed op zijn sociale status hebben.

Voor het ritueel worden verschillende werktuigen gebruikt. Het belangrijkste hieronder is een dissel. Bij zeer uitgebreide ceremonies werden zelfs meerdere dissels gebruikt. Verder werden een grote hoeveelheid vazen, zagen, sjerpen, vuurstenen messen, zalven en wierook gebruikt. Mochten ook niet ontbreken : water, wijn en bier ! Van een aantal voorwerpen weten we thans helemaal niet meer waarvoor ze dienden. Waarvoor dienden in Godsnaam een gouden vinger, of een houten ossepoot ? Het volgende is dan ook een reconstructie van het ritueel op basis van onze ongetwijfeld zeer schetsmatige kennis. Kijken we naar de ceremonie door de ogen van Nefer, Paneb’s volwassen kleinzoon.

Hoezeer de mens een gewoontebeest is, blijkt uit wat volgt op het ritueel van het Openen van de Mond: de tot op de dag van vandaag gebruikelijke koffietafel.  Toegegeven, in Paneb’s tijd was er geen koffie, en er werd ook niet aan een tafel gegeten.  De keuze was ook groter dan tussen koffiekoeken of sandwiches met hesp of kaas, maar de idee was dezelfde.  Tijdens een groot feestmaal, voorgezeten door de mummie, werden herinneringen aan de overledene opgehaald, werd er gelachen, trof men vrienden en familie die men soms jaren niet meer gezien had.  Veel verschil met nu is er dus eigenlijk niet.  Op voorwaarde dat men niet teveel rekening houdt met die mummie aan de kop van de tafel…

De grafdelvers wachten tot het feest voorbij is.  Dan pas kunnen zij aan de slag voor het laatste, en zwaarste deel : de sarcofaag moet nog in het graf, en zoals steeds, is het ook dit keer weer een passemaatje.  Wie in Deir el Medina ooit de particuliere graven bezocht heeft, zal zich ongetwijfeld afgevraagd hebben hoe men die volumineuze sarcofagen in die grafkamers heeft gekregen.  Het lijkt soms wel of het graf rond de sarcofaag is gebouwd.  Het antwoord is nochtans eenvoudig : met (veel) bloed, zweet en vloeken.  Eens de sarcofaag op haar plaats stond, konden de grafgiften, canopen, vaatwerk, enz. ook gestapeld worden.
Paneb’s familie wacht hier niet op.  Alvorens het graf afgesloten wordt, zal het nog minstens een paar dagen duren tot de laatste items op hun plaats staan.  Uiteindelijk sluit de meester-metselaar het graf af, in de hoop/wetenschap alles gedaan te hebben om de overledene het eeuwige leven te garanderen.  Zodra iedereen weg was, nagenoeg zonder uitzondering, de volgende gasten : de grafrovers…

Was het dat dan ?
Al dat werk om die mummie te maken, dat graf, die begrafenisstoet… waarom ?  Iedereen voelt natuurlijk al met zijn of haar ellebogen dat er meer achter schuilt.
Als wij, mensen van de 21e eeuw, sterven, dan geloven wij dat één van de volgende dingen gebeurt, naargelang onze persoonlijke overtuiging :
n De atheïst gaat dood, en dat is het einde van de reis.  Geen ziel, geen hiernamaals, alleen het zoete niets.
n Een goeie katholiek gaat naar de hemel om daar ten eeuwigen dage God te aanbidden en driemaal daags rijstpap met gouden lepeltjes te eten.  De slechte katholiek gaat naar de hel om daar voor eeuwig en drie dagen te branden.  Al de rest gaat naar het vagevuur in afwachting van een definitieve bestemming.
n De Jood doet ongeveer hetzelfde (maar dan zonder rijstpap).
n De Moslim wordt opgenomen in Allah (al dan niet met 70 maagden).
n Boeddhisten worden herboren of gaan over naar een hoger niveau van “zijn”, net zoals de Hindu’s.

Over één ding zijn ze het allemaal echter roerend eens : alle anderen gaan naar de hel, en een flink pak van de eigen geloofsgenoten trouwens ook.

De Ka verlaat, bij de dood, het lichaam en wordt door Anubis naar Osiris gebracht.  Anubis wordt vaak als de Egyptische dodengod gezien, maar dat is eigenlijk niet correct.  Anubis is de gids.  Osiris is de god van het dodenrijk.  Alvorens voor Osiris te verschijnen, wordt het hart van de overledene afgewogen tegen een veer van de godin Ma’at, de reden waarom het hart in de mummie is gebleven.  Dit is het moment waarop de “positieve biecht” van de overledene aan bod komt.  Wij biechten (als we al biechten) onze zonden, wat doorgaans een korte lijst is.  Dit noemt men een “negatieve biecht”.  De Oude Egyptenaar deed het tegenovergestelde, en somde al het goede op wat hij gedaan had, en al het slechte dat hij niet gedaan had.  Als geheugensteun kreeg hij die lijst mee in zijn srcofaag.  Een riskante bedoening, want wie bijvoorbeeld vergat te vermelden dat hij nooit gemoord had, gaf, bij omissie, toe dat hij wel gemoord had.  Zo groeide de lijst van “Ma’at’s Biecht” van een povere 42 punten uit tot een boekwerk met ettelijke duizenden vergrijpen.
Gelukkig was er voor Ma’at nog een andere manier om na te gaan of de overledene een rechtschapen persoon was geweest.

“Het hart van een rechtschapen man is lichter dan een veer van de kroon van Ma’at.”

Het hart van de overledene ging aan de ene kant de weegschaal in, en werd afgewogen tegen een veer van de hoofdtooi van Ma’at.  Sloeg de weegschaal door naar het hart, mocht de Ka voor Osiris verschijnen.  Sloeg de weegschaal door naar de andere kant… dan zat naast de weegschaal een honderdogig monster dat Ka’s vrat.  Voor de Oude Egyptenaar was dit de ultieme dood : eens de Ka vernietigd was, was de mens voor eeuwig verloren.

Paneb is echter altijd een goed en devoot man geweest, en dus is iedereen ervan overtuigd dat Ma’at hem zonder problemen zal doorlaten.  Ook Osiris, die het laatste woord heeft, verwelkomt de Ka van Paneb met open armen.  Nog is Paneb echter niet in het hiernamaals aangekomen.  Elke dag, tegen zonsondergang, verzamelen Osiris en Anubis de doden van die dag op een schip.  Daarmee varen ze door de onderwereld naar het uiteindelijke hiernamaals.  Deze plaats is zowat de enige die met onze hel te vergelijken is.  Het is letterlijk de onderkant van de wereld.  Een ondergrondse rivier leidt door grotten en spelonken naar “de andere kant”, waar men bij dageraad zal aankomen.  Een symbolische wedergeboorte in de wereld van het hiernamaals.  Geen hel zonder zijn duivels, uiteraard, en voor de Egyptenaren is deze onderwereld dan ook bevolkt met ontelbare monsters en demonen.  De belangrijkste daaronder is Apepi (in het Grieks Apophis, wat bekend zal klinken aan fans van de TV-reeks “Stargate”), een gigantische slang.  Gelukkig hebben Osiris en Anubis de hulp van Osiris’ kleinzoons Amset (de bewaker van de canope met de maag), Kehbensenef (de bewaker van de levercanope), Duamutef (longen) en Hapi (dunne darm).  Ook de beschermgodinnen Serket, Neith, Nephtys en Isis staan mee in voor een behouden vaart. 
Bij dageraad komt Paneb’s Ka aan in het hiernamaals… dat er identiek uitziet als de wereld die hij net verlaten heeft.  Zo zagen de Oude Egyptenaren hun hemel : het beste van wat het leven te bieden had.  Er is toch niets mooier dan in vrede en welvaart aan de oevers van de Nijl te leven, dus waarom zou het hiernamaals anders zijn ?  Die instelling toont ons een fundamenteel onderscheid : de Oude Egyptenaar was tevreden met zijn leven, en het was zijn ultieme wens dat leven eeuwig verder te zetten.  Wij, anderzijds, creëren een hemel die fundamenteel verschilt met het leven dat we leiden.  Wij zijn blijkbaar, over het algemeen, zeer ontevreden met ons leven.

In het hiernamaals zal Paneb uiteindelijk tevreden leven met zijn familie.  Zijn ushebti’s zullen voor hem het werk doen, en zoalng zijn vrouw en kinderen nog leven zal Paneb’s Ka hen bezoeken.  Daarom is het belangrijk dat de mummie zo goed bewaard blijft, want hij is Paneb’s huis op Aarde.  Zolang die behouden blijft, kan Paneb’s Ka zijn familie bezoeken.